Inleiding

In de moderne zienswijze vormen wetenschap en techniek de basis voor maatschappelijke vernieuwing en vooruitgang. In de ‘premoderne’ tijd werd er nog geen verband gelegd tussen techniek en wetenschap, en was de idee van maatschappelijke vernieuwing en vooruitgang op technisch-wetenschappelijke grondslag afwezig. Het denkbeeld van wetenschappelijke, technische en maatschappelijke vernieuwing, en van de onderlingen koppeling van deze processen, behoort typisch tot het ‘moderne’ gedachtegoed.

Wetenschappelijke Hervorming

In de intellectuele kringen waarin Bacon verkeerde werd de hervorming van de wetenschap gezien als noodzakelijk verlengstuk van de godsdienstige hervorming. Met de Reformatie zou een nieuw heilstijdperk zijn aangebroken, waarin de mens door de juiste religieuze houding zijn oorspronkelijk door God bedoelde rentmeesterschap over de schepping kon herwinnen. Door de juiste wetenschappelijke instelling zou de mens kennis kunnen verwerven om de natuur aan zicht te onderwerpen ‘tot glorie van God en heil van de mensheid’. Bacon stapt hierbij over van de gangbare deductieve methode, naar de moderne inductieve methode.

Idolen

De inductieve methode gaat uit van afzonderlijke waarnemingsfeiten, spoort verbanden op en ‘gegeneraliseerd’ deze stapje voor stapje in steeds algemenere theorieën. Aan de basis staan dus de waarnemingen, maar iedereen weet dat waarnemingsrapporten niet altijd betrouwbaar zijn. De menselijke dwalingen die de waarheid verhinderen aan het licht te treden, noemde Bacon ‘afgoden’ of ‘idolen’. De wetenschappelijke methode diende deze afgoden te vernietigen, opdat de waarheid zich kon tonen.

Inductieve Methode

Door ijverig feiten te verzamelen en systematisch te ordenen in natuurlijke histories, verwerven wij algemenere inzichten, die weer kunnen dienen om de betrouwbaarheid van andere waarnemingen te beoordelen. ‘De zintuigen misleiden, maar leveren tegelijkertijd de middelen om hun eigen dwalingen bloot te leggen’, aldus Bacon.

Wetenschap als Collectieve Onderneming

De oude wetenschap was op ervaringen gebaseerd, en er bestond in de middeleeuwen ook al een omvangrijke experimentele traditie. Men had destijds echter een te groot vertrouwen in het menselijke waarnemingsvermogen en hield ten onrechte datgene wat iedereen dagelijks kon zien voor onomstotelijke feiten. Het nieuwe van de baconiaanse wetenschap was dus niet de aanwezigheid van een empirische basis as zodanig, maar de aard van de ervaring waaruit die basis moest worden opgebouwd. De feiten waarop wetenschap gebouwd kan worden liggen niet voor het oprapen: zij kunnen slechts worden vastgesteld lands de moeizame weg van de inductieve methode, die voor zijn implementatie afhankelijk is van een goed georganiseerde onderzoeksgemeenschap.

De opkomst van de moderne wetenschap ging dus gepaard met het geloof

• dat alles in de natuur verloopt volgens strikte wetten die door methodisch speurwerk, langs inductieve weg, achterhaald kunnen worden;
• dat ware wetenschap gekenmerkt wordt door vooruitgang, door steeds groeiende kennis van de wetmatigheden der natuur;
• dat deze kennis de grondslag vormt voor de verbetering van de menselijke levensomstandigheden en voor de oplossing van maatschappelijke vraagstukken.

Baconiaanse Wetenschap

Eenieder die in de 18e eeuw maatschappelijk wilde meetellen hield zich bezig met het aanleggen van verzamelingen planten, dieren, mineralen, fossielen, instrumenten, enzovoorts. Het ordenen en classificeren nam een hoge vlucht en leidde tot de opstelling van ‘natuurlijke histories’, die de basis vormden voor een alomvattend ‘systeem der natuur’. Ook experimenteren, kijken wat er gebeurt onder bijzondere omstandigheden, was onder aanzienlijken zeer in trek: zo ontwikkelden de scheikunde en de natuurkunde van elektriciteit en magnetisme zich in die tijd vooral als liefhebberij van de welgestelden.

Wetenschap als Kennisindustrie

De moderne wetenschap heeft onze mogelijkheden om de werkelijkheid te beheersen en te veranderen enorm vergroot, maar heeft ook nieuwe problemen geschapen. Zo heeft de technische vooruitgang bijvoorbeeld naast vele zegeningen ook geleid tot een wereldomvattend bewapeningsvraagstuk. De wetenschapsbeoefening zelf is daarbij niet ongemoeid gebleven, maar als economische factor van het allergrootste gewicht steeds meer speelbal geworden van het beleid van bedrijven en van overheden.

Regels van Merton

Wetenschap is een sociale activiteit van een gemeenschap van onderzoekers, die samengehouden wordt doordat men zich aan bepaalde standaarden van vakbekwaamheid gebonden weet. Het betreft dus zelfopgelegde normen, die zelden expliciet aan de orde komen maar impliciet het verschil tussen ‘goed’ en ‘slecht’ in de wetenschap uitmaken. Onderzoekers moeten zich dit normbesef hebben eigen gemaakt om volwaardig in de wetenschap mee te kunnen doen. Merton heeft na grondig onderzoek het impliciete ethos van de moderne wetenschap expliciet gekarakteriseerd in termen van vier soorten institutionele normen: universalisme, communisme, gedesinteresseerdheid en georganiseerde scepsis.

Modernisering van de Wetenschap

De moderne zienswijze op wetenschap, techniek en samenleving is voor het eerst omstandig uiteengezet door de Engelse jurist en diplomaat Francis Bacon (1561 – 1626). Veel van zijn denkbeelden zijn sindsdien ondermoderne denkers gemeengoed geworden. Zij werden echter voor het eerst onder woorden gebracht in een tijd dat er van moderne wetenschap en techniek nog hoegenaamd geen sprake was. Welke ontwikkelingen brachten Bacon dan op de gedachte van een alomvattende hervorming van de wetenschap, techniek en samenleving?

Oefenen

Nadat je de college opnamen bekeken hebt en de lastige gedeeltes nagelezen hebt in het dictaat, worden de volgende opgaven uit hoofdstuk ‘Organisatie van Wiskunde’ van het dictaat aangeraden:

• Tekst: 8 en 9